Laptop

Laptop hanesan komputador privadu ne’ebe mak portable ou bele mos dehan bele lori ba fatin seluk. Laptop ne’e rasik hanaran husi ninia modelu ne’ebe mak sempre hatur iha pangkuan nia leten, Lap Top = iha pangkuan nia leten.

Laptop ou baibain bolu ho naran komputador jinjing (bolu ho lian Indonesia). Laptop hanesan komputador ne’ebe mak bele lori la’o ho ninia medida ne’ebe mak ki’ik no kama’an, ninia todan +/- 1-6 kg, depende ba iha ninia medida, sasan (tool), no spesifiku laptop ne’e rasik. Enerjia ne’ebe mak laptop ne’e rasik hetan husi pila (bateria) ou adaptor A/C ne’ebe mak bele utiliza hodi karega fila fali pila (bateria) refere no mos bele halakan fali laptop ne’e rasik. Laptop ninia pila (bateria) ne’e rasik bele augenta to’o +/- oras ida to’o oras ne’en antes bateria mate (remata), depende ba iha modelu (oinsa ita atu uza laptop ne’e rasik), depende mos ba ninia espesifikasaun, no bateria ninia medida.

Laptop sai hanesan topiku serius iha produsen no desin PC sira nia matan, tama iha inisiu 1970-1979, wainhira komputador privadu ne’ebe mak portable ne’e hetan prioridade liu hodi hasa’e ba iha oin. Alan Key di Xerox PARC halo imajinasaun ida konaba personel ne’ebe mak bolu “Personel Portable Information Manipulator” iha tinan 1985, no nia mos halo konteudu ida konaba personel refere iha teoria ida ne’ebe mak ho naran “Dynabook” iha tinan 1972.

Projetu (Proyek) IMB SCAMP (Special Computer APL Machine Portable) halo publikasaun iha tinan 1973. Prototipe ida ne’e hetan baze fundamental husi Processor PALM (Put All Login in Microcode). IBM 5100, komputador portable dahuluk ne’ebe mak validu komersialmente, mosu iha fulan setembru nia laran iha tinan 1975, no bazeia ba prototipe SCAMP.

Komputador Portable ne’ebe mak iha makina CPU (Control Processing Unit) nia bit 8 (Ualu) ida ne’e aseita larguramente no totalmente aumenta ba bebeik. Osborne 1, ne’ebe mak hala’o iha tinan 1981, utiliza zilog Z80 no nia peso (todan) bele to’o kilograma 10,7 ida ne’e mos seidauk konta ho ninia pila (Batery). Monitor CRT 5 Inch deit ou Sentimetru 13, no utiliza single density floppy drive 5,26 inch. No iha tinan ne’ebe mak hanesan halo mos publikasaun ba komputador laptop portable ne’ebe mak dahuluk (primeiru) ne’e, ho naran Epson HX 20.

Laptop dahuluk (primeiru) ne’ebe mak ho flip form factor mosu iha inisiu 1980-an. Magnmum dulmont publikamente fo sai iha Australia iha tinan 1981 – 1982 maibe globalmente to’o iha tinan 1984 – 1985.

CPU sira ne’ebe mak utiliza ne’e entre Inter 1990 i386SL, kria ou hari’i hodi nune’e bele utiliza enerjia ida minimu atu bele hasa’e enerjia pila (batria) komputador portable nian, no mos suporta husi manajemen daya dinamis hanesan Intel SpeedStep no AMD PowerNow iha dezenhu balun.

Laptop hanesan komputador ne’ebe mak ita bele muda ba fatin seluk ne’ebe mak ho ninia medida ki’ik no kama’an. Maibe, depende ba ninia espesifiku, alat, no bele utiliza iha ambiente ne’ebe mak la hanesan alen de komputador seluk. Inklui mos ninia ekrã (layar), keyboard, no trackpad ou trackball, ne’ebe mak iha funsaun hanesan ho mouse. Tanba atu uza iha fatin ne’ebe deit, laptop iha rasik ninia pila (bateria) ne’ebe mak ladun poupa enerjia eletrika wainhira hala’o hela servisu ho laptop la uja stop kontak (sumber listrik). Laptop mos hanesan ho adaptor ne’ebe mak bele utiliza enerjia eletrika husi stop kontak no karega fila fali ba iha pila (bateria).

Signifikamente, laptop prosesa tarde liu fali ho komputador dekstop. Maibe, ho mudansa teknologia ne’ebe mak avansadu liu, laptop hala’o servisu atu hanesan mos ho komputador dekstop. Laptop high-end sempre hala’o servisu ho diak liu duke komputador dekstop ne’ebe mak iha espesifikasi tu’un liu. Maioria laptop mak eziste ona I/O Port, hanesan USB port, keyboard ne’ebe mak estandar no mouse hodi uza ba iha laptop. Laptop ne’ebe mak modernu ne’e sempre hamutuk ona ho adaptor rede nirkable/ wireless nian, ne’ebe mak hafasil utilizador (user) atu bele asesu ba iha internet sem presija tan fiu (cable).

Laptop barak liu mak utiliza LCD (Liquid Crystal Display) ne’ebe mak ho ninia medida husi 10 inch to’o 17 inch, depende ba iha laptop ne’e ninia medida rasik. Alén ida ne’e, keyboard ne’ebe mak eziste iha laptop sira mos iha hotu ninia screen touch ne’ebe mak iha funsaun atu troka fali mouse, screen touch ho keyboard refere mos bele monta iha Port PS/2 karik permite.

Diferensa ho komputador Dekstop (Personal Computer), laptop eziste ninia komponente ekstra ne’ebe mak dejeñu espesialidade atu fo suporta ba komputador jinjing ne’ebe mak portable ne’e. Bazikamente, karakter ne’ebe mak laptop ne’e iha hanesan ninia medida ne’ebe mak ki’ik, ladún poupa enerjia eletrika, no efisiensia. Laptop ne’e baibain ninia folin ne’e karun liu, ne’e mos depende ba iha modelu/ merk no spesifiku komponente sira nia, maske nune’e mos folin husi komputador jinjing ne’e rasik mos la do’ok ou la karun liu ho komputador dekstop.

Hanesan ita hatene laptop ne’e rasik ita bele bolu komputador privadu ne’ebe mak ita bele lori ba tau iha fatin-fatin, laptop iha ninia funsaun hanesan mos ho komputador dekstop (Desktop Computer/ Personal Computer) em jeralmente. Komponente sira ne’ebe mak eziste iha laptop nia laran ne’e mos hanesan hotu ho komponente sira ne’e mak iha komputador dekstop nia laran, maibe nia iha diferensa ne’e mak iha ninia medida ne’e ki’ik liu, nia pesu ne’e kama’an oituan, la manas lalais, no ladún poupa enerjia barak.

Tuir mai ne'e modelu ba Laptop nia rasik ne'ebe mak koniesidu ou popular liu iha Timor Lorosa'e:

1. Netbook

Netbook hanesan varian ida ne’ebe mak mai husi komputador jinjing (Laptop) ne’ebe mak kria hodi kompleta nesesidade komunikasaun nirkable nian no nesesidade wainhira asesu ba iha Internet. Ho ninia baze ne’ebe mak kriadu atu utiliza hanesan sasan ida ne’ebe mak importante tebes wainhira kria ou hadia Web, no hakerek dokumentu elektroniku, netbook depende liu ba iha internet ne’ebe mak atu asesu husi fatin do’ok ba aplikasaun ne’ebe mak ho aplikasaun web, ba utilizador ne’ebe mak la presija komputador dekstop ho espesifiku bo’ot. Netbook ne’e rasik baibain utiliza sistema operasaun (OS) Windows XP no mos Linux, tanba sistema operasaun balun bele minimiza fali enerjia komputador nian, ezemplu hanesan sistema operasaun (OS) Windows Vista. Konaba medida, netbook hetan 4,8 inch to’o 13 inch, em jeralmente ninia todan entre 2 to’o 3 pon (1kg) no baibain ne’e nia folin baratu liu fali laptop sira.

2. Mainstream

Laptop ida ne’e ninia modelu atu hanesan, posesor ne’ebe mak utiliza ne’e intel core i5, i3, no core 2 duo, memori minimal 2GB, hetan driver ne’ebe mak bele le’e no hakerek iha dvd, keyboard ne’ebe mak ninia medida ne’e nakonu hotu ou bele mos dehan ninia medida ne’e 80% bo’ot liu fali ninia luan ne’e.

3. Tablet PC

Laptop ida ne’e iha mos ninia Ekrã ne’ebe mak bele kaer deit ou hatudu ho liman (Sreen Touch) nune’e fasil mai ita atu dulas (putar) nia, no fasil liu mai ita atu lori ba ne’ebe deit.

Iha inisiu 2010, laptop ida ne’e sai hanesan tren ne’ebe mak foun no kapas liu. Tren ida ne’e hetan komando bo’ot husi fabrika Apple Inc ne’ebe mak hamosu Ipad ba iha merkadu internasional. Maibe, hetan mos diferensa oituan entre Tablet PC no Ipad, hanesan tuir mai ne’e :

• Table PC utiliza Styles ne’ebe mak utliza ona. Maibe, Ipad utiliza liman fuan.
• Tablet PC ho signifika hanesan laptop ne’ebe mak diferensa. Maibe, Ipad ho signifia hanesan Gadget.

Laptop rasik iha ninia vantajem balun ne’ebe mak ita bele senti no hetan wainhira halo servisu ho utiliza laptop, maske nune’e la signifika katak laptop hanesan sasan elektroniku ne’ebe mak perfeitu los ona. Hanesan iha kraik ne’e eziste ona desvantajem balun ne’ebe ita tenki hatene wainhira utiliza laptop.

• Folin karun

Se karik ita hakarak hola laptop ne’ebe mak ninia espesifiku diak no iha kualidade diak hanesan ho komputador dekstop, entaun ita tenki hasai osan ne’ebe mak barak duke ita hola komputador dekstop.

• Atensaun

Tamba ninia folin ne’ebe mak karun, entaun laptop sempre sai hanesan sasan ne’ebe mak ema naok ten sira buka. Nune’e ita tenki fo atensaun ekstra didiak ba laptop wainhira ita lori ba fatin-fatin.

• Manutensaun

Hanesan ho ninia fiziku ne’ebe mak unidade (hamutuk iha fatin ida deit), laptop presija hetan manutensaun ne’ebe mak kuidadumente. Wainhira Kafe ou xa mak fakar iha laptop ninia keyboard nia leten ida ne’e bele fo impaktu bo’ot ba sistema sira bele mate.

Ninia desvantagem ne'ebe mak ita bele hare'e iha Laptop ne'e mak:

• Produktivitas

Laptop ne’e rasik bele hatur no utiliza iha fatin-fatin ne’ebe mak PC dekstop labele atu halo. Ezemplu: Staff husi ofisina balun utiliza e-mail durante oras ba oras iha kareta laran, ou estudante universitariu balun mos halo ninia servisu meteria nian iha jardin no kantin universidade nian wainhira oras intervalu eskola nian.

• Hakbesik-an

Lori la’o laptop ne’e rasik signifika hetan informasaun ne’ebe mak lalais no luan, no servisu privadu mos. Hakbesik-an ba iha parseiru servisu ou estudu nian hodi halo kolaborasaun ne’ebe mak diak liu tan utiliza laptop ne’e rasik, laptop rasik bele fo solusaun diak no publikamente ba problema balun bainhira deit, no iha ne’ebe deit.

• Medida

Hanesan ita hatene ona katak laptop ne’e ninia medida ki’ik liu fali PC dekstop. Ida ne’e iha vantajem wainhira sala ou kuartu atu tau komputador ne’e iha premium nia laran, ezemplu iha apartamentu ki’ik oan balun no asrama estudante sira nia, no mos se karik wainhira laptop ne’e la uza ona ita bele taka tiha no rai didiak tiha fali iha pasta ou armari laran.

• Enerjia

Laptop ninia enerjia ne’e ki’ik liu fali PC dekstop nian. Baibain laptop ida utiliza 20-90 W, hetan diferensa bo’ot ho 100-800 W PC dekstop nian. Ida ne’e diak tebes atu bele utiliza hodi halo negosiu (ne’ebe mak hala’o ho komputador privadu atus ba atus, hodi hare fali ba iha potensia balun) no ba iha uma sira ne’ebe mak iha komputador eziste no la’o 24/7 (ezemplu hanesan server media uma nian, printer server no sira seluk tan).